خلاصه فصل: پویایی جمعیت ها و اجتماعات زیستی

مفاهیم کلیدی در خلاصه فصل :
۱) جمعیت
۲)روابط بین گونه ها
۳) کنام
________________________________________
راهنمای زیست یاد :
۱) علایم ترتیب بندی مطالب : ۱) ، ❶ ، ● ، ▲ ، ■ ، ◆ ، ○
۲) مطالب با رنگ: مطالب فصل کتاب درسی:برای دانش آموزان، مطالب مرتبط از فصل های دیگر کتاب های درسی:برای کنکوری ها، مطالب خارج از کتاب های درسی:برای توضیح بیشتر مطالب
________________________________________
۱) جمعیت
❶تعریف: مجموع افراد هم گونه ای که در زمان خاص، در یک محیط معین زندگی می کنند ← جامعه زیستی= مجموعه ای از جمعیت های مختلف که در یک محیط زندگی می کنند و با یکدیگر ارتباط دارند.
❷ویژگی ها:
  ●اندازه:
    ▲عوامل موثر:
      ■تولد و مهاجرت به درون جمعیت← افزایش اندازه ی جمعیت
      ■مرگ و مهاجرت به بیرون ← کاهش اندازه ی جمعیت
    ▲آهنگ مرگ (D) – آهنگ تولد (B) = آهنگ افزایش ذاتی (r)
    ▲نتایج کاهش اندازه ی جمعیت:
      ■افزایش امکان انقراض
      ■افزایش امکان آمیزش بین خویشاوندان ← کاهش تنوع ژنی ← افزایش همانندی ژنی:
        ◆کاهش توان بقای جمعیت در برابر تغییرات محیطی
        ◆افزایش افراد خالص  ←بروز صفات نامرغوب به صورت خالص مغلوب
  ●تراکم:
    ▲تراکم = تعداد افراد یک گونه که در یک زمان مشخص در یک واحد سطح یا حجم (مثلاً برای ماهی ها) زندگی می کنند.
    ▲کاهش تراکم ← افزایش فاصله بین افراد ←کاهش تماس افراد با هم ← کاهش توان تولید مثلی جمعیت
  ●پراکنش (توزیع) = چگونگی پراکندگی افراد جمعیت در محیط زیست:
    ▲اتفاقی (تصادفی)
    ▲یکنواخت
    ▲دسته ای
❸منعکس کننده ی انواع روابط بین جمعیت و محیط زیست
  ●نمایی:
    ▲نبودن یا خفیف بودن رقابت و منابع مورد نیاز جاندار (غذا، آب، نور و…) به میزان کافی در دسترس باشد ←جمعیت با حداکثر توان خود     تولید مثل می کند ← رشد تصاعدی اندازه ی جمعیت = الگوی نمایی
    ▲عوامل وابسته به تراکم = عوامل محدود کننده ی اندازه ی جمعیت (رقابت، بیماری، شکار شدن و…) ← گوزن های شمالی و گلسنگ ها
    ▲ایراد اصلی: نامحدود در نظر گرفتن منابع
نکته ی شکل ۶٫۲: در زیر نویس شکل می خوانید:«الگوی رشد نمایی به شکلی «ل» است.»
نکته ی شکل ۶٫۳: در قسمت «ب» به بخشی از نمودار که رشد نمایی را نشان می دهد توجه کنید. ضمناً به کلمه ی «ناگهانی» در عبارت «کاهش تعداد به علت کاهش ناگهانی منابع غذایی» هم توجه داشته باشید.
  ●لجستیک:
    ▲گنجایش محیط (K)= حداکثر افرادی که می توانند در یک محیط زندگی کنند.
    ▲شدت یافتن رقابت و نزدیک شدن اندازه ی جمعیت به گنجایش محیط ← کند شدن آهنگ رشد (رسیدن به گنجایش محیط ← توقف رشد     جمعیت)
    ▲ایرادها:
      ■در نظر نگرفتن تنوع افراد گونه: جهش← تغییرات ثابت های معادله (K،r)
      ■در نظر نگرفتن تغییرات K بر اثر تغییرات محیط:
        ◆عدم توانایی طبعیت در بازسازی منابع با همان سرعت مصرف شدن ← کاهش K با افزایش رشد جمعیت
        ◆حوادث طبیعی← تغییرات چشمگیر K
      ■در نظر نگرفتن اثر معکوس کاهش تراکم در بعضی جانداران:
        ◆کاهش اندازه ی جمعیت های دارای زندگی گروهی ←  کاهش شانس بقا (شکار و مراقبت از فرزندان به صورت گروهی)
        ◆کاهش تراکم جانداران دارای تولید مثل جنسی (به جز خود لقاحی) ← کاهش احتمال جفت یابی ←  کاهش آهنگ تولید مثل
      ■در نظر نگرفتن تولید مثل فصلی برخی جانداران: تولید مثل فصلی ← بیشتر شدن اندازه ی جمعیت از K در بعضی فصول ← افزایش مرگ       و میر ← کاهش یافتن اندازه ی جمعیت به حد طبیعی
      ■در نظر نگرفتن برهم کنش گونه های مختلف (اصلی ترین عامل محدود کننده ی اندازه ی جمعیت در بسیاری گونه ها = شکار شدن توسط       سایر گونه ها)
نکته ی شکل ۶٫۵: اولاً دقت داشته باشید که هر نمودار، اندازه ی جمعیت چه جانداری را نشان می دهد و این که تا چه حد به نمودارهای نمایی و لجیستیک شبیه است و ثانیا توجه داشته باشید که «چرخ ریسک» نوعی پرنده است و تمام ویژگی های پرندگان که تا به حال خوانده اید در مورد آن صادق می باشد.
❹انواع:
  ●فرصت طلب:
    ▲آب و هوای محیط زندگی، متغیر و غیر قابل پیش بینی
    ▲معمولاً مرگ و میر تصادفی و مستقل از تراکم
    ▲اندازه ی جمعیت متغیر و غیر تعادلی و محیط اشباع نشده (خیلی کمتر از K)
    ▲رقابت اغلب وجود ندارد۔
    ▲ویژگی های مطلوب در انتخاب طبیعی:
      ■رشد و نمو سریع
      ■تولید مثل سریع
      ■پایین بودن سن تولید مثل
      ■جثه ی کوچک
      ■معمولاً یک بار فرصت تولید مثل
      ■تولید تعداد زیادی زاده ی کوچک (چون مقدار کل ماده و انرژی محدود است.)
    ▲طول عمر کوتاه (اغلب کمتر از یک سال)
    ▲مثال (جمعیت فرصت طلب):
      ■حشرات و گیاهان یک ساله:
        ◆بهار و تابستان: رشد سریع
        ◆پاییز و زمستان: کاهش قابل توجه رشد
      ■نوعی پروانه: تخم گذاری در پاییز ←  زمستان (بیش ترین مرگ و میر تخم ها) ← خروج لاروها از تخم در بهار و تغذیه تا اوایل تابستان       (بیش ترین مرگ و میر لاروها) ← باقی ماندن در خاک به صورت شفیره در ادامه ی تابستان ← خروج پروانه های بالغ از پیله و جفت گیری       در پاییز
ارجاع به کتاب سوم فصل ۱۰: در مورد گیاهان یک ساله به این نکات توجه داشته باشید: «آفتابگردان، لوبیا و بسیاری از گیاهان خودرو یک ساله هستند»، «گیاه یک ساله در یک فصل رشد، چرخه ی زندگی خود (مراحل رشد رویشی، تشکیل گل و تولید میوه و دانه) را تکمیل می کند و سپس از بین می رود» و «همه ی گیاهان یک ساله، علفی هستند.»
  ●تعادلی:
    ▲آب و هوای محیط زندگی، تا حدودی ثابت یا قابل پیش بینی
    ▲معمولاً مرگ و میر هدفدار و وابسته به تراکم
    ▲اندازه ی جمعیت تقریباً ثابت و تعادلی و محیط اشباع شده (نزدیک به K)
    ▲رقابت عموماً شدید
    ▲ویژگی های مطلوب در انتخاب طبیعی:
      ■رشد و نمو آهسته
      ■قابلیت های رقابتی بالا
      ■بالا بودن سن تولید مثل
      ■جثه بزرگ
      ■معمولاً چند بار تولید مثل
      ■تولید تعداد کمی زاده بزرگ
    ▲طول عمر طولانی (اغلب بیشتر از یک سال)
    ▲مثال: اغلب مهره داران
نکته ی خود آزمایی: به این جمله از خود آزمایی ۲ توجه داشته باشید که: «در طبیعت رشد جمعیت ها بیشتر ترکیبی از الگوهای نمایی و لجیستیک است.» همچنین در مورد نمودار سوال ۳ و نام هر یک از بخش های آن دقت داشته باشید که در مرحله ی آهستگی و نمایی  N<K(گنجایش محیط > اندازه جمعیت) و در مرحله ی ایستایی N = K می باشد.

عمیق تر یادبگیرید:
ویدیو های آموزشی: ❶ الگوهای رشد جمعیت

۲)روابط بین گونه ها:
❶تکامل همراه = هماهنگی تکاملی بین گونه هایی که در یک اکوسیستم زندگی می کنند و با هم ارتباط نزدیک دارند ←  روابط بین گونه ها
❷انواع:
  ●صیادی: رابطه ی بین ۲ گونه که یکی دیگری را می خورد ←  مثال:
    ▲در بندپایان عنکبوت ها و انواعی از هزارپایان منحصراً شکارچی اند.
    ▲گیاهان و گیاهخواران:
      ■گیاه:
        ◆تیغ و خار
        ◆مواد شیمیایی (ترکیب های ثانوی) ←  مثل روغن خردل در گیاهان تیره شب بو ( کلم، تربچه و…)
      ■گیاهخواران ←  مثال: تجزیه ی روغن خردل توسط نوزاد پروانه ی کلم
ارجاع به کتاب دوم فصل ۲: در بعضی گیاهان واکوئل مرکزی سلول ها، حاوی مواد سمی برای دفاع از گیاه می باشد.
ارجاع به کتاب دوم فصل ۷: «برخی از مواد دفعی گیاهان، نقش دفاعی دارند و از خورده شدن گیاه توسط جانداران گیاهخوار جلوگیری می کنند یا گیاه را در مقابل عوامل بیماریزا حفظ می کنند.»
ارجاع به کتاب سوم فصل ۱: چند نمونه از ترکیباتی که در گیاهان نقش دفاعی دارند عبارتند از «انواعی از پروتئین ها و پیتیدهای کوچک غنی از گوگرد در گیاهان شناخته شده است که فعالیت ضد میکروبی دارند. نوعی از این پپتیدها در یونجه فعالیت ضد قارچی دارد.»
  ●انگلی (نوع ویژه ای از صیادی):
    ▲تفاوت با صیادی: انگل بر خلاف شکارچی رو یا درون بدن میزبان خود زندگی می کند.
    ▲انواع:
      ■خارجی ←  مثل شپش، کنه و بعضی پشه ها
      ■داخلی (تخصصی تر) ←  مثل کرم های انگل روده
    ▲نکته: معمولاً انگل باعث مرگ میزبان خود نمی شود ←  علت:
      ■زندگی انگل وابسته به زنده بودن میزبان
      ■میزبان باعث پخش شدن زاده های انگل
ارجاع به کتاب دوم فصل ۴: خوانده اید که «کرم کدو نواری شکل است و به صورت انگل در روده ی انسان زندگی می کند.» که با توجه به مطالبی که در فصل ۶ پیش دانشگاهی مطالعه نمودید، کرم کدو یک انگل داخلی است.
  ●هم یاری: رابطه ی بین دو گونه که هر ۲ طرف سود می برند ←  مثال: مورچه و شته:
    ▲مورچه: حفاظت از شته ها در مقابل حشرات شکارچی
    ▲شته: خارج کردن مواد قندی شیره ی پرورده ی گیاهان از مخرج خود برای مورچه ها
ارجاع به کتاب دوم فصل ۶: در مورد شته ها این را به خاطر داشته باشید که شته ها به صورت کلنی روی ساقه گیاهان زندگی می کنند و خرطوم دهانی خود را تا آوند آبکش فرو می کنند.
  ●هم سفرگی: رابطه ی بین دو گونه که یک طرف سود میبرد و دیگری نه سود و نه زیان ← مثال: دلقک ماهی و شقایق دریایی:
    ▲دلقک ماهی: مخفی شدن میان بازوهای شقایق
    ▲شقایق دریائی
      ■ویژگی های ترکیبات ثانوی:
        ◆یکی از پیچیده ترین راه های دفاعی
        ◆در همه ی گیاهان
        ◆نخستین راه دفاعی اغلب گیاهان

۳) کنام
❶کنام (≠ زیستگاه):
  ●تعریف: نقش هر جاندار در اکوسیستم= الگوی از زندگی
  ●انواع:
    ▲بنیادی: طیفی از موقعیت هایی که جاندار توان زیستن در آنها را دارد.
    ▲واقعی: بخشی از کنام بنیادی که هر گونه اشغال می کند.
نکته ی شکل ۶٫۱۱: اولاً در این شکل تعریف دیگری برای کنام ذکر شده: «کنام یعنی همه ی راه های ارتباطی جاندار با محیط زیست» و ثانیاً کنام پلنگ جاگوار به این شکل بیان شده که: «غذا: پستانداران کوچک تر، ماهی و لاک پشت»، «تولید مثل: در طول تابستان» و «زمان فعالیت؛ هم در روز شکار می کند و هم در شب»
❷انواع آزمایش های درباره ی کنام:
  ●تقسیم منابع بین گونه ها (رابرت مک آرتور):
    ▲توضیح: بررسی کنام ۵ گونه سسک (حشره خوار):
      ■کنام بنیادی = درخت سرو
      ■الگوهای تغذیه ی متفاوت ← کاهش رقابت ←  ایجاد رفتارهای متفاوت به دلیل انتخاب طبیعی
  ●رقابت ← محدود شدن دسترسی گونه ها به منابع (کانل):
    ▲توضیح: بررسی ۲ گونه سخت پوست به نام کشتی چسب (جانور نوزاد دارای حرکت آزادانه در آب ←چسبیدن به تخته سنگ ← باقی     ماندن تا آخر عمر)
    ▲انواع کشتی چسب:
      ■ نوع ۱ (بالای صخره):
        ◆هنگام جزر بیرون از آب ← به کنام بنیادی = کل صخره
        ◆کنام واقعی = بالای صخره به دلیل وجود کشتی چسب نوع ۲ در پایین
      ■نوع ۲ (پایین صخره):
        ◆همیشه داخل آب ← کنام بنیادی = کنام واقعی = پایین صخره
  ●رقابت بدون تقسیم منابع ←  انقراض (گوس):
    ▲توضیح: بررسی رقابت در ۳ گونه پارامسی: حذف گونه با مقاومت کمتر نسبت به مواد دفعی باکتری ها
  ●صیادی ← کاهش رقابت (رابرت پاین):
    ▲توضیح: ستاره ی دریایی (صیاد) ←  صید ۱۵ نوع صدف باریک (شکار اصلی) و پهن ←  حذف ستاره دریایی ←  افزایش رقابت بین صدف     ها←  حذف ۷ گونه از صدف ها توسط صدف های باریک
  ●تنوع و تولید کنندگی (دیوید تیلمن):
    ▲توضیح: بررسی گیاهان در علفزار← افزایش تنوع موجب پایداری زیستگاه
    ▲تنوع گونه های گیاهی بیشتر:نیتروژن جذب شده بیشتر و در برابر خشکی ها و کم آبی های محیط مقاوم تر

چقدر یادگرفته اید ؟؟؟
سوال های آموزشی: سوال های نهایی ۹۲ تا ۹۵ فصل پویایی جمعیت ها و اجتماعات زیستی
تست های آموزشی :۱) تست های غیرترکیبی کنکور ۹۰ تا ۹۵ فصل پویایی جمعیت ها و اجتماعات زیستی

________________________________________
منابع :
۱) جزوه ی آموزشی زیست شناسی پیش دانشگاهی موسسه گزینه دو
________________________________________
مشارکت در تکامل این مطلب:
زیست یاد همیشه در حال تکامل است و خوب می داند که هیچ اثری بدون اشکال نیست. ایرادهای متنی و مطالبی که به نظر شما نامفهوم هستند و توضیحات بیشتری نیاز دارند را از طریق بخش دیدگاه ها برای ما ارسال کنید تا آنها را در به روز رسانی های بعدی برطرف کنیم.
________________________________________
قدردانی از گردآورنده این مطلب:
اگر این مطلب برای شما مفید بود و از اینکه به آن با کیفیت مطلوب دست یافته اید خرسند هستید. می توانید از طریق کمک به موسسه های خیریه زیر از گردآورنده ی این مطلب قدردانی کنید. یکی از اهداف وب سایت کمک آموزشی زیست یاد کمک به موسسه های خیریه می باشد. لینک کمک به موسسه های خیریه :